Reflecteren: een manier van zijn
Reflecteren is een term die je vaak hoort binnen het hbo en professionele ontwikkeling. Maar wat betekent het nu écht om te reflecteren? En waarom is het zo belangrijk – niet alleen voor studenten en professionals, maar voor iedereen die bewust en betrokken in het leven wil staan? ‘Reflecteren is een manier van zijn’, stelt reflectiekenner Marie-José Geenen. Zij pleit voor een dieper en wezenlijker begrip van reflectie: als een levenshouding.
Reflectie als integraal onderdeel van professioneel handelen
Volgens Donald Schön, grondlegger van het begrip 'reflective practitioner', reflecteren professionals voortdurend – tijdens het handelen én achteraf. Geenen benadrukt dat reflecteren méér is dan het invullen van een reflectieverslag. Het is een voortdurende beweging van bewustwording, analyse en groei. Door terug te blikken op eigen handelen en daarbij het denken, voelen en willen te betrekken, ontwikkelt men inzicht in zichzelf en de context waarin men functioneert. Reflectie helpt impliciete kennis expliciet te maken en vormt zo een krachtig instrument voor professionele ontwikkeling.
De waarde van intern zelfonderzoek
Geenen verbindt haar pleidooi voor reflectie met persoonlijke ervaringen. In haar opvoeding stond rationeel redeneren centraal; gevoelens en verlangens kregen weinig ruimte. Een levenscrisis bracht haar tot het inzicht dat ook emoties en intuïtie wezenlijk zijn. Via coaching, lichaamswerk en zelfonderzoek leerde zij de verbinding tussen hoofd, hart en buik te herkennen – een beeld dat zij illustreert met de metafoor van de 'reflectielift' van Korthagen en Lagerwerf. Deze lift beweegt tussen denken, voelen en willen, en helpt mensen volledig aanwezig te zijn in hun handelen.
Reflecteren vraagt om nieuwsgierigheid, openheid, vragen stellen en het lef om niet te weten.
Reflectieonderwijs: tussen theorie en praktijk
Binnen het hoger beroepsonderwijs ziet Geenen dat reflecteren vaak abstract en ongrijpbaar blijft. Studenten worden geacht reflectieverslagen te schrijven zonder dat zij echt begrijpen wat reflecteren inhoudt of waarom het belangrijk is. Deze zogenoemde 'reflectiemoeheid' wijst op een fundamentele kloof tussen onderwijsdoelen en dagelijkse realiteit. Daarom ontwikkelde Geenen het boek Reflecteren. Leren van je ervaringen als professional waarin zij het waarom, wat en hoe van reflecteren toegankelijk maakt. Toch erkent zij dat reflectie niet uit een boek te leren valt; oefenen, ervaren en begeleiding zijn cruciaal.
Reflectie als sociaal én kritisch proces
Een essentieel inzicht van Geenen is dat reflecteren zich niet beperkt tot introspectie. Reflectie moet ook gericht zijn op de maatschappelijke context waarin een ervaring plaatsvindt. Door situaties te plaatsen in het bredere geheel van werk, organisatie en samenleving, leren studenten hun eigen aannames en overtuigingen onderzoeken. Dit 'kritisch reflecteren' – bekend uit de Angelsaksische literatuur – draagt bij aan dieper leren en het ontwikkelen van professioneel bewustzijn.
Echtheid en vakmanschap
Reflectie is volgens Geenen essentieel voor professionals die met mensen werken. Het helpt bij het maken en verantwoorden van keuzes, bij het herkennen van onbewuste patronen en het bewaken van echtheid in contact. In haar jarenlange ervaring als pleegouder leerde zij dat oprechte aandacht en betrouwbaarheid de basis vormen voor een goede werkrelatie. Reflectie maakt die echtheid mogelijk. Toch is reflecteren niet allesbepalend: vakmanschap vraagt ook kennis van methoden, context en doelgroep. Maar reflectie versterkt de professionele identiteit en helpt die kennis bewust toe te passen.
Reflecteren als levenshouding
Tot slot onderstreept Geenen dat reflecteren niet enkel een vaardigheid is die afgevinkt kan worden, maar een manier van zijn. Het vraagt nieuwsgierigheid, openheid, het vermogen om vragen te stellen en het lef om niet te weten. Reflectie kan niet volledig gevat worden in methoden of toetsbare concepten. Juist daarom is het belangrijk om reflectief vermogen van meet af aan te ontwikkelen in het onderwijs. Dat vraagt betrokkenheid van docenten, ruimte voor oefening en een cultuur waarin leren van ervaringen vanzelfsprekend is.
Reflecteren. Leren van je ervaringen als professional
Reflecteren van Marie-José Geenen helpt hbo-studenten en professionals betekenisvol te leren van ervaringen. Met praktijkvoorbeelden, theorie en oefeningen biedt het boek verdieping in reflectie als vaardigheid voor groei, bewust handelen en blijvende ontwikkeling.