Interview Van reflectiemoe naar reflectiebekwaam
Voor Paul Go, docent en supervisor aan de Hogeschool Utrecht, is reflecteren geen verplicht verslag of papieren routine. Het is een wezenlijk leerproces, waarin studenten zichzelf onder ogen leren komen. Maar in een tijd waarin de wereld steeds sneller draait en de druk op studenten toeneemt, ziet hij ook de keerzijde: oppervlakkigheid, weerstand en vermoeidheid. 'Reflectie hoort te schuren,' zegt hij, 'maar moet wél begeleid worden met zorg.'
Volgens Go is het vermogen om stil te staan bij eigen handelen, gevoelens en overtuigingen essentieel voor iedere professional. 'De wereld verandert snel. Dat vraagt om mensen die stevig in zichzelf geworteld zijn, en die kunnen bijstellen als het nodig is. Dat leer je niet door meningen te vormen, maar door je af te vragen: wat gebeurt er met míj in deze situatie?'
Dat is geen eenvoudige vaardigheid. 'Kwetsbaarheid is eng – zeker in een cultuur waarin jongeren geleerd hebben om zich groot te houden,' legt hij uit. 'Maar juist daar begint reflectie: durven onderzoeken waar je onzeker over bent, wat schuurt, en wat dat betekent voor je professioneel handelen.'
Echte reflectie begint met een vraag naar binnen.
Reflectiemoeheid: geen probleem van studenten, maar van het systeem
Toch merkt Go dat veel studenten reflectie als verplichting ervaren. 'Ze moeten het zó vaak doen - na elk project, elke les - dat de kracht ervan verdwijnt. En veel docenten kunnen zelf ook niet goed uitleggen wat reflectie eigenlijk ís. Dan krijg je reflectiemoeheid: studenten die iets inleveren, maar er zelf niet in geloven.'
Een deel van de verwarring ontstaat volgens hem doordat reflectie en evaluatie door elkaar worden gehaald. 'Terugkijken op een proces is iets anders dan jezelf bevragen. Maar beide zijn waardevol - als je maar helder bent over het doel.'
Reflectie als gedragsverandering
Wat Go in zijn onderwijs centraal stelt, is dat reflectie zichtbaar moet worden in gedrag. 'Een goed reflectieverslag is mooi, maar pas als ik merk dat een student anders omgaat met een cliënt, is er echt iets gebeurd. Dan zie je dat reflectie functioneert als veranderinstrument.'
Die gedragsverandering begint vaak met het loslaten van een vast idee over jezelf. 'Veel studenten zeggen bijvoorbeeld: ‘Ik ben perfectionistisch.’ Maar wat bedoel je daar precies mee? En wat maakt dat je zo functioneert? Als je daar nieuwe woorden voor kunt vinden, ontstaat er ruimte om te experimenteren met ander gedrag.'
Het boek Reflecteren helpt daarbij
In zijn begeleiding gebruikt Go het boek Reflecteren. Leren van je ervaringen als professional van Marie-José Geenen als bron van houvast en verdieping. 'Ze bouwt het heel helder op. Eerst de urgentie: waarom is reflectie belangrijk? Vervolgens de theorie, modellen én herkenbare praktijkvoorbeelden. Studenten herkennen zichzelf in de casussen, en dat opent het gesprek.'
Hoewel studenten het boek niet altijd vanzelf openslaan, zet Go het actief in. 'Ik haal er voorbeelden uit, vertel er iets over, en dan zie je verwondering. Dan verwijs ik naar de betreffende pagina - en dan pakken ze het boek vaak alsnog op.'
Reflectie als ambacht
Go is zich bewust van zijn scherpe aanpak. 'Ik stel hoge eisen. Deels vind ik dat studenten zich ook mogen realiseren wat voor een voorrecht het is om in Nederland te mogen studeren. De kern is echter dat studenten moeten leren zichzelf klaar te houden voor de toekomst en dat betekent zichzelf steeds innerlijk afvragen hoe ze zich verhouden tot de snel veranderende wereld waarin ze professional zijn. Reflectie hoort bij dat leerproces. Het is niet optioneel, het is essentieel.'
'Tegelijk groeien studenten alleen als ze veilig onzeker kunnen zijn. Dat kan alleen als alle betrokkenen in het reflectieproces gelijkwaardig zijn met een erkende ongelijkheid. Hierbij is de betekenis van gelijkwaardig: evenwaardig. Leren reflecteren is een kwetsbaar proces dat zonder ruimte en zonder begeleiding niet werkt. Dan wordt het leeg, eenzaam en fragiel. En dat verdienen studenten niet.'
Reflecteren. Leren van je ervaringen als professional
Reflecteren van Marie-José Geenen helpt hbo-studenten en professionals betekenisvol te leren van ervaringen. Met praktijkvoorbeelden, theorie en oefeningen biedt het boek verdieping in reflectie als vaardigheid voor groei, bewust handelen en blijvende ontwikkeling.
Meer info & docentexemplaar >