Interview Toetsing 2.0 – Van presteren naar leren
Veel opleidingen zeggen het te willen: studenten de ruimte geven om te groeien, eigenaarschap stimuleren, leren belangrijker maken dan presteren. Maar klopt de toetspraktijk wel met die ambities? Volgens Tamara van Schilt-Mol, lector Toetsing bij de HAN, is het tijd voor een fundamentele bezinning. 'Toets niet wat afrekent, maar wat ontwikkeling mogelijk maakt.'
Toetsgewoontes zonder visie
Tamara van Schilt-Mol houdt zich al haar hele loopbaan bezig met toetsing. Ze promoveerde op het onderwerp ‘onbedoelde moeilijkheden in eindtoetsen’ en werkt sindsdien aan het verbeteren van toetspraktijken. Wat haar vooral fascineert: 'We nemen op basis van toetsen echt grote beslissingen over studenten – zakken of slagen, bijvoorbeeld – en toch denken we maar zelden kritisch na over waarom we toetsen zoals we toetsen.'
'Toetsing', stelt ze, is lange tijd een ondergeschoven kindje geweest in het onderwijs. 'Veel lerarenopleidingen besteedden er voorheen nauwelijks aandacht aan. Daardoor herhalen docenten vaak wat ze zelf ooit hebben meegemaakt. Terwijl toetsing zo bepalend is voor het gedrag van studenten.'
De kloof tussen visie en praktijk
Wat Tamara opvalt, is dat toetsing vaak haaks staat op de onderwijsvisie van een opleiding. 'Op studiedagen neem ik met teams hun visiestukken door. Daarin staat dan: we willen studenten ruimte geven, fouten laten maken, eigenaarschap stimuleren. Maar als je kijkt naar de toetspraktijk zie je: high-stakes tentamens met afrekenbeslissingen. Dat wringt.'
Volgens Tamara is toetsing niet slechts een eindstation van het onderwijs, maar een integraal onderdeel ervan. En juist daarom is het essentieel dat het toetsontwerp aansluit bij wat een opleiding wil uitdragen. 'Toetsing moet niet alleen controleren of iets geleerd is, maar kan juist helpen om dat leren op gang te brengen en te ondersteunen.'
Programmatisch toetsen helpt studenten denken als lerende professionals.
Leren zichtbaar maken zonder eindtoets
Een manier waarop opleidingen hun toetspraktijk meer in lijn kunnen brengen met hun visie, is via programmatisch toetsen. Daarbij wordt niet één eindtoets afgenomen, maar wordt er continu informatie verzameld over het leerproces van studenten. Die data worden vervolgens gebruikt om beslissingen te onderbouwen, en om studenten te helpen zich te ontwikkelen.
Tamara vertelt: 'Mijn ene zoon zit in een traditioneel programma: elk vak afsluiten met een tentamen. De ander volgt een programma met programmatisch toetsen. Die krijgt zijn EC’s aan het eind van het jaar, op basis van leeruitkomsten en voortgangsgesprekken. Het verschil in hoe zij over hun leren praten is enorm.'
Ze benadrukt: 'Beide studenten halen hun eindniveau. Maar de student die programmatisch wordt getoetst reflecteert veel actiever, maakt bewuste keuzes, en ontwikkelt zich als lerende professional.'
AI als kans én wake-up call
Een belangrijke actuele ontwikkeling die volgens Tamara verandering in toetsing kan versnellen, is de opkomst van AI. 'AI legt de weeffouten van het huidige systeem bloot. Een opdracht die ChatGPT moeiteloos kan uitvoeren, is blijkbaar niet bedoeld om het leren van de student te toetsen. Dan is de toetsvorm simpelweg niet geschikt.'
Toch ziet ze AI vooral als kans. 'Het dwingt ons om fundamentele keuzes te maken. Wat willen we toetsen? Hoe weten we dat een student iets beheerst? En hoe verhoudt AI-gebruik zich tot het leerproces?'
Samen met andere lectoraten werkt ze aan kaders die onderwijsinstellingen helpen bewust te kiezen waar de inzet van AI wenselijk is – en waar niet. Onder leiding van het lectoraat Technology Enhanced Learning and Assessment is hiervoor een visie ontwikkeld, waarin een zogeheten two-lane approach wordt voorgesteld: expliciet maken waar AI als leerinstrument ingezet mag worden, en waar juist niet – bijvoorbeeld om de authenticiteit van het leerproces te waarborgen. Tamara sluit zich volledig aan bij deze benadering.
Wat docenten morgen al kunnen doen
Hoewel structurele veranderingen nodig zijn, kunnen docenten vandaag al verschil maken. Tamara noemt twee concrete handvatten:
Geef betekenis aan cijfers
'Een cijfer is een getal, maar eigenlijk ook een woord. Een 8 betekent ‘goed’, een 5,5 ‘net niet’. Maar wat zegt dat nou écht tegen een student? Wat leert een student daarvan?'. Volgens Tamara is het essentieel dat docenten niet alleen een cijfer communiceren, maar ook uitleggen waarom dat cijfer is toegekend en hoe het past binnen het bredere leertraject. 'Help studenten begrijpen wat de feedback betekent en hoe die hen verder helpt,' zegt ze. Zo wordt toetsing niet slechts een oordeel, maar een leerervaring.
Toets tijdens het leren, niet pas aan het eind
In de huidige praktijk is de toets vaak een afsluiting van een onderwijseenheid. Maar dat is volgens Tamara een gemiste kans: 'We weten dat toetsen het leren sturen – dus waarom wachten tot het einde?' Ze benadrukt het belang van formatief handelen: toetsen als middel om inzicht te krijgen in waar een student staat, en hem of haar te ondersteunen in de volgende stap. 'Niet minder toetsen, maar anders toetsen,' stelt ze. 'Toets als het nog iets kan opleveren.'
Verandering begint bij visie én lef
De kern van echte toetsvernieuwing ligt volgens Tamara van Schilt-Mol in een heldere onderwijsvisie – én de moed om die visie in de praktijk te brengen. 'Wil je dat studenten leren? Geef dan ook ruimte om fouten te maken. Wil je eigenaarschap stimuleren? Laat studenten dan reflecteren op hun ontwikkeling.'
Daarbij is het niet erg als niet alles in één keer lukt. 'Rust en ruimte om te leren, dat gun ik niet alleen studenten – maar ook docenten en toetsprofessionals. Ook wij zijn lerend.' Haar boodschap aan collega’s is dan ook simpel maar krachtig: 'Durf te experimenteren. Durf fouten te maken. Dat is tenslotte wat we onze studenten óók gunnen.'
Tamara van Schilt-Mol is lector Eigentijds Beoordelen en Beslissen bij het onderzoeksteam Kwaliteiten van Leraren van de Academie Educatie aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, en academic director van de master Toetsdeskundige bij Fontys. Ze schreef meerdere publicaties over toetsing, waaronder Programmatisch toetsen en Toetsen in het hoger onderwijs. Met praktijkgericht en ontwerpend onderzoek draagt haar lectoraat bij aan de professionalisering van leraren, lerarenopleiders en schoolleiders.