Denker des Vaderlands

Marjan Slob (Giessenburg, 1964) werkt al meer dan twintig jaar als zelfstandig filosoof, spreker en essayist. Zij ziet het als haar missie om inzicht en begrip te verruimen, zonder daarbij contact met de realiteit te verliezen.

Ruim denken is haar thema: al denkend vanuit de plek waar je staat ruimte scheppen voor andere waarden en ervaringen dan alleen die van jezelf. Wees open, zo open als je aankunt. Luister. Kijk. ‘De realiteit kunnen zien en aanvaarden, daar gaat mijn filosofie over.’

Foto: Robert van Hall

Paul van Tongeren (Deventer, 1950) is emeritus hoogleraar wijsgerige ethiek van de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij was eerder bijzonder hoogleraar wijsbegeerte namens de Radboud Stichting aan de Universiteit Leiden, buitengewoon hoogleraar ethiek aan de KU Leuven en geassocieerd onderzoeker aan de Universiteit van Pretoria (Zuid-Afrika).

Naast zijn academische werk houdt Van Tongeren zich al ruim twintig jaar intensief bezig met publieksfilosofie. Hij publiceert populaire boeken op basis van zijn grootste interesses: de deugdethiek van Aristoteles en het nihilisme van Friedrich Nietzsche. In 2013 won hij met Leven is een kunst de Socratesbeker voor het urgentste en oorspronkelijkste Nederlandstalige filosofieboek. Hij is sinds 2005 lid van het Filosofisch Elftal van Trouw.

Na-denken

Altijd als Paul van Tongeren het woord krijgt, is hij daadwerkelijk aan het denken. Nooit geeft hij een haastig als filosofie verpakte mening, zoals sommige van zijn collega’s soms doen, nee: hij vraagt of hij er even over na mag denken, en begint dan te graven. Welke verzwegen vooronderstellingen gaan aan de gestelde vraag vooraf? Waarom en waarin raakt dit ons? Wat heeft dit vraagstuk eigenlijk te betekenen? Hij is niet bang om op basis van een actuele kwestie terug te gaan tot de fundamenten van onze alledaagse opvattingen of vooroordelen. Vaak legt hij in zijn antwoord een weg af van antieke filosofen via christelijke denkers en de verlichting naar onze eigen tijd, met Nietzsche als sleutelfiguur. En altijd is die redenering te volgen, ook voor niet-filosofen.

De orde van Aristoteles en de chaos van Nietzsche 

Aan de ene kant is Van Tongeren een kenner van de deugdethiek en geeft hij cursussen over geluk bij Aristoteles. Aan de andere kant is hij een gezaghebbend Nietzsche-specialist. Als kenner en liefhebber van deze ‘filosoof met de hamer’, die zichzelf ook ‘de antichrist’ noemde, werkte Van Tongeren vrijwel uitsluitend aan katholieke universiteiten. Hij vertelt meeslepend over deugdethiek, vriendschap en dankbaarheid, maar hij laat ook zien hoe angstaanjagend diep het nihilisme in onze cultuur zit. En in onszelf. De specialismes van Paul van Tongeren, die onderling nogal wat spanning vertonen, komen in hoge mate overeen met een gespletenheid die wij als vroege eenentwintigste-eeuwers zelf ervaren, tussen het premoderne en het moderne wereldbeeld – de orde van Aristoteles en de chaos van Nietzsche.

Denker des Vaderlands Paul van Tongeren is iemand aan wie je eindeloos vragen wilt blijven stellen. Zijn antwoorden zetten je onbevangen aan het denken. Hij is een ideale gespreksgenoot: uitdagend, meeslepend en altijd goed te volgen. Hierbij richt de nieuwste Denker des Vaderlands zich op ‘nadenken’; denken bestaat deels uit na-denken wat anderen voor-gedacht hebben.

© foto Paul van Tongeren: Merlijn Doomernik

Daan Roovers was de Denker des Vaderlands van 2019-2021. Zij neemt plaats in een rijtje illustere namen: René ten Bos, Marli Huijer, René Gude en Hans Achterhuis gingen haar voor. Daan Roovers is een boegbeeld van de publieksfilosofie: haar motto in die twee jaar Denkerschap zou je dan ook kunnen typeren als 'samen denken', met het publiek, in de publieke ruimte. 

Vanaf haar allereerste stagedag bij Filosofie Magazine, gedurende de jaren dat zij daarvan hoofdredacteur was, tot aan haar meest recente bijdragen aan publieke podia en verkiezingsdebatten, heeft Roovers haar talenten en energie gericht op helder denken voor en door zoveel mogelijk mensen. Roovers kent haar klassiekers en maakt ze actueel en relevant voor leken. Zij heeft realiteitszin en is praktisch, maar heeft ook een groot gevoel voor theoretische en morele vragen.

Publieksfilosofie

Daan Roovers (1970) is een boegbeeld van de publieksfilosofie. Als voormalig hoofdredacteur van Filosofie Magazine, docent publieksfilosofie aan de Universiteit van Amsterdam en programmamaker ontwikkelt Roovers nieuwe manieren om mensen aan het denken te zetten. Zo initieerde ze samen met Michael Sandel en Omroep Human de programma's What’s the Right Thing to Do? en Change Your Mind. Roovers schreef voor de serie Nieuw Licht Mensen maken. Nieuw licht op opvoeden (2017).

Het publieke denken stond centraal in Roovers' denkerschap. Ze heeft oog voor de verschillende posities binnen het gepolariseerde maatschappelijke en politieke debat, brengt nuance aan in de verharding en biedt daarbij een begin van de oplossing: tegen wantrouwen en vervreemding in, pleit Roovers voor de terugkeer van goed burgerschap. 

‘Het is Daan Roovers’ persoonlijke missie om filosofie in de publieke ruimte te brengen. In deze spannende tijd voor de democratie helpt zij ons om samen na te denken over de betekenis van burgerschap.’

– Michael Sandel, hoogleraar politieke filosofie aan Harvard University 

© foto Daan Roovers: Ruud Pos

René ten Bos was tot april 2019 de Denker des Vaderlands. Gevraagd naar het nut van een Denker des Vaderlands noemde Ten Bos indertijd het ‘een overbodig instituut’. Toch vervulde de tegendraadse Ten Bos de erefunctie graag en zag hij veel mogelijkheden voor de Denker des Vaderlands, bijvoorbeeld een jonger publiek enthousiasmeren voor de filosofie. Een paradox? Voor Ten Bos geen bezwaar, want filosofie is volgens hem bij uitstek de discipline die handelt in paradoxen.

Biografie

René ten Bos (1959) is hoogleraar filosofie en managementfilosofie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Tevens is hij vader van twee kinderen, voetbal- en schaakliefhebber, auteur van vele boeken, columnist voor Het Financiële Dagblad, poëzieminnaar en stamcaféganger. Al die zaken kent hij minstens zoveel gewicht toe als het hoogleraarschap.

Veelzijdig

Het werk van Ten Bos kenmerkt zich door zware thema’s die hij met humor en blijmoedigheid benadert. Met een brede grijns zet Ten Bos gangbare ideeën opzij en biedt een breed en kritisch perspectief. Hierbij schuwt hij geen enkel onderwerp. Zo analyseert hij net zo makkelijk de managementwereld als het dierenrijk, gendervraagstukken of onze omgang met de natuur.

Transparantie

Als Denker des Vaderlands wil Ten Bos onze hang naar transparantie – een rode draad in zijn werk – aan de kaak stellen. Al onze kwantificatiedrift en beheersingszucht ten spijt is de wereld minder doorzichtig dan wij vaak denken. Het provocatieve denken van Ten Bos bewijst zich dan ook daar waar fenomenen aan onze grip ontsnappen en juist daardoor de werkelijkheid spannender en rijker maken. Als Denker des Vaderlands wil hij via kronkelroutes, dwaalwegen en zijpaden problemen in hun complexiteit benaderen.

Paradoxen

Het is volgens Ten Bos niet de taak van de Denker des Vaderlands om meteen met de ‘morele hakbijl’ klaar staan, hij dient juist om te gaan met paradoxen. ‘Para betekent ‘tegen’, en doxa is ‘mening’. Het gaat er dus niet om een mening te hebben, maar om ertegenin te denken, of te laten zien dat een mening te makkelijk is, omdat er verschillende problematische kanten aan om het even welke mening zitten.’

Lof en prijzen

Voor zijn boek over bureaucratie, Bureaucratie is een inktvis, ontving Ten Bos in 2016 de Socratesbeker voor het prikkelendste filosofieboek van het jaar. Water werd in 2014 genomineerd voor de ECI literatuurprijs. Ook zijn boek, Dwalen in het antropoceen, waarin hij zich afvraagt of de mens een pest of een zegen is voor de aarde gooide hoge ogen en ontving lovende recensies. Dit boek was het eerste in een trilogie, hierna volgden Het volk in de grot en Extinctie, een verontrustend essay over het begrip 'uitsterven', waarmee hij afscheid neemt als Denker des Vaderlands. Ter ere van zijn denkerschap interviewde journalist Peter Henk Steenhuis hem uitgebreid over de belangrijkste thema’s in zijn werk, een gesprek dat werd gebundeld in Later word ik filosoof.

‘In zijn boeken bevraagt Ten Bos alles, beschrijft elk standpunt. Het antwoord schuwt hij niet, maar liever stelt hij een wedervraag. Zijn vlijmscherpe analyses brengt hij in toegankelijk taalgebruik. Je kunt niet anders dan lachen om zijn droge, terloopse humor, omdat je het steeds weer niet verwacht... Hij sleurt je de diepte in en met elke grap zoom je uit, zodat je het grote geheel weer ziet. Ten Bos is ongekend goed in het stellen van kleine en grote vragen zonder de aandacht van de lezer te verliezen.’

– interview bij benoeming tot Denker des Vaderlands in Boekenkrant

Marli Huijer mag zich de eerste vrouwelijke Denker des Vaderlands noemen, deze erefunctie vervulde zij van 2015 tot begin 2017. Zij is nadrukkelijk geen studeerkamergeleerde. Als publieksfilosofe mengt zij zich veelvuldig in het publieke debat en vrijmoedig spreekt zij zich uit over actuele onderwerpen die iedereen aanbelangen.

Biografie

Marli Huijer (1955) is bijzonder hoogleraar Filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam en Lector Filosofie en Beroepspraktijk aan De Haagse Hogeschool. Ze werd opgeleid tot huisarts en filosoof, was coördinator van de Junkiebond, promoveerde in de filosofie en was eerder bijzonder hoogleraar Gender en Biomedische Wetenschappen aan de Universiteit van Maastricht. Sinds 2004 is Marli Huijer lid van het Filosofisch Elftal van Trouw, waar zij samen met haar collega's de actualiteit vanuit filosofische hoek beschouwt.

Denkeres

Marli Huijer, opvolger van Hans Achterhuis en René Gude, is de eerste Denkeres des Vaderlands. Nadrukkelijk Denkeres want ‘vrouwelijke filosofen brengen vaak andere thema’s in, ze leggen andere accenten. Vrouwelijke denkers nemen vaak menselijke betrekkingen als uitgangspunt voor hun denken. Dat maakt dat ze aan verhalen hechten, omdat die beter dan principes recht doen aan de veelheid van levensstijlen, opvattingen en visies. Als Denker des Vaderlands wil ik kijken of ik stemmen van anderen, die op een minder goed hoorbare positie zitten dan ik, kan laten klinken.'

Tussendenken

Marli Huijer typeert haar eigen denken als ‘tussendenken’. ‘Ik denk vanuit dat wat nu actueel en belangrijk is. Trek ik me terug in een berghut, dan weet ik niet wat er in de samenleving speelt. Ik moet te midden van mensen zijn, weten waar mensen over praten, met welke vragen zij en ik zitten.’ Vanuit deze tussenpositie gaat zij in gesprek met alle betrokken partijen. Huijer bracht dit principe ook tijdens haar denkerschap in praktijk. Zij schreef een geruchtmakend manifest voor een meer open houding jegens vluchtelingen dat vele boze reacties opriep. Na alle ophef nodigde ze een aantal boze brievenschrijvers uit voor een gesprek en ging met hen rond te tafel.

Ordening

Het denken van Marli Huijer draait vaak om de vraag hoe mensen tot ordeningen komen. Hoe ordenen wij bijvoorbeeld de tijd? Een vraag die haar betoog in Ritme structureert. In haar boek Discipline, waarin Huijer pleit voor een herwaardering van dit veelal verguisde begrip, onderzoekt zij hoe wij onszelf en elkaar disciplineren. Ook schreef zij met Achterblijven een actueel en boeiend boek over migratie en vluchtelingen. Ter ere van haar benoeming tot Denker des Vaderlands verscheen de bundel interviews Het leven is niet leuk als je je mond houdt en in Leve de publieksfilosofie! blikt Huijer terug op twee jaar denkerschap. Beide boeken zijn een mooie manier om kennis te maken met het denken van Marli Huijer.

René Gude inspireerde vele mensen met zijn hoogst originele en optimistische kijk op de filosofie. Gude was er stellig van overtuigd dat filosofie een praktische leidraad kan zijn in ieders leven. Vanuit deze visie zette hij zich onvermoeibaar in voor de popularisering van de filosofie. Daarbij ging hij moeilijke en zware thema’s niet uit de weg. Als Denker des Vaderlands legde hij er zich juist op toe om deze onderwerpen, met een gezonde dosis humor, bespreekbaar te maken.

Biografie

René Gude (1957) bracht als medeoprichter van Filosofie Magazine en directeur van de Internationale School voor Wijsbegeerte jarenlang zijn enthousiasme voor de publieksfilosofie in de praktijk. Dezelfde bezieling legde hij aan de dag bij zijn vele optredens op televisie en publicaties in diverse dag- en weekbladen. In 2007 werd bij Gude botkanker geconstateerd. Juist toen de dood voor de deur stond, bleek de filosofie een troost; door filosofische vaardigheden en humeurmanagement was Gude in staat  zijn eigen sterfelijkheid onbezwaard onder ogen te zien. Vanaf 2013 tot vlak voor zijn dood was René Gude Denker des Vaderlands en in 2013 werd hij ook verheven tot Ridder in de orde Oranje Nassau.

Meedenken

René gaf invulling aan zijn denkerschap als een uitgesproken meedenker, hij zag het als zijn opdracht om niet mismoedig tegen alles in te denken. Dit betekent niet een naïef vertrouwen in alles en iedereen, maar het aanmoedigen van initiatief en samen met anderen streven naar een optimum in het eigen leven en de politiek . Als Denker werkte Gude zijn gedachten daarom graag uit in gesprekken, zoals met journaliste Wilma de Rek en met Wim Brands. In zijn werk keerde Gude vaak terug naar de klassieke Griekse denkers en liet zich door de stoïcijnen inspireren tot zijn filosofie van humeurmanagement. Het is de kunst om, ook in moeilijke tijden, optimistisch te blijven en je niet mee te laten slepen door nare emoties.

Hans Achterhuis werd in 2011 benoemd tot eerste Denker des Vaderlands vanwege zijn nauwgezette analyses van maatschappelijke vraagstukken. In zijn denken, dat hij zelf karakteriseert als ‘tegendenken’, dient de filosofie als kader voor het kritisch doorlichten van actuele problemen.

Biografie

Hans Achterhuis (1942) promoveerde, na zijn studies filosofie en theologie, op Albert Camus. Hij bekleedde functies aan onder andere de Universiteit van Amsterdam, Wageningen, Berkeley en aan de Universiteit Twente, waar hij emeritus hoogleraar Wijsbegeerte is. Het werk van Achterhuis is meermaals onderscheiden. Voor zijn boeken De utopie van de vrije markt en Met alle geweld, zijn magnum opus, ontving hij de Socratesbeker. Zelf ontving Achterhuis in 2003 de Pierre Bayle Prijs voor maatschappijkritiek en werd hij bij zijn emiraat in 2007 benoemd tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. In 2011 volgde de tweejarige benoeming tot Denker des Vaderlands.

Tegendenken

Achterhuis wilde als Denker des Vaderlands geen dagsluiter zijn die zich hals over kop in allerlei debatten stort. Alleen vanuit een weldoordachte positie kan verdieping worden aangebracht in maatschappelijke discussies. In deze publieke debatten wilde Achterhuis ‘verschillende posities duidelijk maken en vervolgens onzeker maken wat zeker leek’. Met deze manier van tegendenken herroept Achterhuis oude, verstarde posities en biedt hij verassende, nieuwe perspectieven. Dezelfde eigengereide actualiteitsanalyse hanteert Achterhuis in zijn werk dat zich op het gebied van de sociale filosofie bevindt en zich richt op thema’s als utopie, geweld, schaarste, technologie, ontwikkelingshulp en welzijnswerk.