Waarom leuke vernieuwingen in het basisonderwijs niet effectief zijn

In zijn boek Nog wat geleerd vandaag? stelt Maarten Huygen, voormalig onderwijsredacteur en chef opinie NRC Handelsblad, de cruciale vraag: kan een leerling echt 'eigenaar zijn van het leerproces', of is dat slechts een illusie? In een warm betoog voor een terugkeer naar traditioneel kennisoverdracht en gerichte oefening in het onderwijs deelt de schrijver zijn ontdekkingen en ervaringen over en met het onderwijs. Hij constateert dat veel zogenaamde 'leuke' vernieuwingen in het onderwijs al sinds jaar en dag gebrek hebben aan overtuigend bewijs.  

Onderzoekend leren 

Hoe is het zover gekomen? Hoe is het belang van kennis in het onderwijs uit de mode geraakt? In Nederland kwam het ‘nieuwe leren’ rond de eeuwwisseling goed op gang. De tafels van vermenigvuldiging werden vrijwel nergens meer gerepeteerd. Het idee was dat kinderen oefenen niet leuk zouden vinden. Ze konden veel beter spelenderwijs zelf onderzoeken hoe ze een rekensom konden oplossen: onderzoekend leren. Maar gaan kinderen dat echt doen? En vergeten we daarmee niet het belang van automatiseren?  

Kansenongelijkheid bij gebrek aan kennis 

In de wetenschap is het onderzoekend leren in strijd met de cognitief psychologische inzichten. Uit onderzoek blijkt namelijk dat "het nieuwe leren” kansenongelijkheid versterkt. Wanneer je het leerproces in handen van de leerlingen legt, zijn kinderen van bemiddelde en in kennis ontwikkelde ouders in het voordeel. Een voorbeeld uit het boek: 

‘Verwaarlozing van kennisoverdracht in het onderwijs, want daar gaat het hier om, vergroot ook de sociale ongelijkheid. Kennis bepaalt of iemand een tekst begrijpt. Bij een experiment met het voorlezen van een verhaal over vogels begrepen leerlingen uit middenklassegezinnen er meer van, dan kinderen van wie de ouders een laag inkomen hadden. De kinderen uit de middenklasse hadden thuis meer over vogels gehoord. Hun voorsprong verdween bij fictieve vogelnamen waar beide groepen niets van wisten (…)  

Bij het lezen van teksten over voetbal was de afkomst van kinderen minder belangrijk. De kenners scoorden hoger in begrip dan degenen die weinig van voetbal wisten, ongeacht de gemeten intelligentie en de afkomst. Als voetbal een belangrijk wetenschappelijk onderwerp was, zouden meer jongens uit zwakke sociale milieus doorstromen in het onderwijs.’  

Het voorbeeld laat zien hoe kennisoverdracht aan leerlingen een belangrijke voorwaarde is voor leren.  

Onderwijs op basis van wetenschappelijke inzichten 

Maarten Huygen signaleert een hoopgevende nieuwe trend. ‘Het blinde vertrouwen op onderzoekend leren krijgt steeds meer kritiek en onder leraren keert de waardering voor kennis in het onderwijs terug.’ Hij signaleert een beweging om het onderwijs weer op basis van wetenschappelijke inzichten in te richten.  

De cognitieve psychologie doet veel onderzoek naar het leren van mensen. Hieruit blijkt dat uitleggen, oefenen en herhalen essentieel zijn. Het idee dat kinderen alles zelf kunnen ontdekken, staat haaks op wetenschappelijk verkregen inzichten over hoe kennis wordt verworven. Je leert niet door iets slechts één keer te lezen of op te zoeken; herhaling is noodzakelijk. Mensen met verschillende intelligenties leren ook niet op verschillende manieren, zoals een andere populaire theorie beweert.  

Onderwijshervormers 

Onderwijshervormers richten zich weer op kennisoverdracht in de klas. Zij houden rekening met de cognitief psychologische inzichten in de manier waarop kinderen leren. Leraren komen bij elkaar om de gevolgen daarvan voor het onderwijs te bespreken. Welke methode kan werken?  

Het is een beweging die met enthousiasme kennis en oefenen weer in ere herstelt.  Een beweging die ziet dat wie zonder voorkennis en zonder doel een probleem moet onderzoeken en oplossen al snel voor een probleem komt te staan. ‘Het langetermijngeheugen, dat bestaat uit de kennis en vaardigheden, is het met kennis geconstrueerde leidingstelsel dat de binnenkomende wereld verwerkt. Het kortetermijngeheugen is de toegang die algauw verstopt raakt als er te veel in zit. Om kennis te laten beklijven is oefenen, regelmatig herhalen en een oplopende moeilijkheidsgraad nodig.’  

Betere resultaten en meer motivatie op scholen waarop kennisoverdracht is ingebed 

De scholen waar ze een nieuwe koers varen, waar een duidelijke uitleg en kennisoverdracht ingebed zijn in het onderwijs, worden goede resultaten behaald; minder laaggeletterdheid en laaggecijferdheid. En met de beheersing van de stof neemt ook de motivatie toe. ‘Creativiteit en oefenen zijn namelijk niet tegengesteld aan elkaar. Leren is niet altijd leuk, maar het is ook niet altijd saai. Het geeft kinderen voldoening als ze spellingsregels of de tafels van vermenigvuldiging op kunnen zeggen.’ 

Eerst de spelregels uitleggen, voordat er gespeeld wordt 

Huygen gebruikt in zijn boek Nog wat geleerd vandaag? een mix van interviews, observaties, wetenschappelijke onderzoeken en metaforen om het belang van kennis in het onderwijs te onderschrijven;

‘Wie moet gaan schaken met alleen een onderzoeksstrategie zonder de zetten te hebben geleerd en geoefend, raakt overdonderd. Die lijkt op iemand die zonder karretje moet gaan winkelen of zonder aanrecht en snijplank moet koken. Je hebt je handen vol met groenten die je tegelijk moet snijden en in de pan moet gooien. Dat is onderzoekend leren. Je krijgt een onbekend probleem voorgeschoteld, bijvoorbeeld waarom de stukken op een schaakbord zulke uiteenlopende bewegingen maken en wat daar de bedoeling van is. Dat moet je dan gaan oplossen. Aan zelf schaken kom je dan niet snel toe.'  

Is het niet sneller om eerst uit te leggen dat het om een spel gaat? En zou de leerling niet veel sneller kunnen schaken als die eerst de spelregels uiteengezet krijgt? En als die iets van schaakstrategie en techniek leert? Dat is ook de praktijk. Waarom dan niet bij aardrijkskunde, geschiedenis en taal? Wie eenmaal een raamwerk van kennis in het langetermijngeheugen heeft opgebouwd, onthoudt nieuwe kennis eerder. De verbanden zijn sneller duidelijk.  

Nog wat geleerd vandaag? 

Natuurlijk gaan onderwijs en vorming om meer dan alleen rekenen, taal en de basisvakken. Kinderen vinden er hun sociale omgeving, ze leren er sociale normen en horen over levensbeschouwingen. Ze groeien er deels op. Het is belangrijk dat leraren daar aandacht aan besteden. Maar dit mag niet afdoen aan de basisvakken en kennis. Nog iets geleerd vandaag? is een oproep om de balans te herstellen en kennis weer een centrale rol te geven in het onderwijs.