Geschiedenisdidactiek
Handboek voor de vakdocent
Geschiedenis mag dan misschien het mooiste vak ter wereld zijn, er les in geven is niet zo eenvoudig als het lijkt. Er is zoveel verleden, waarmee zoveel verhalen kunnen worden verteld en zoveel verschillende doelen kunnen worden nagestreefd, dat een docent geschiedenis voortdurend knopen doorhakt: dit onderwerp wel, deze gebeurtenis niet, dit voorbeeld wel, dat dwarsverband nog even niet. Om die keuzes te maken, is kennis van zaken nodig. Niet alleen over het vakgebied zelf, maar ook over de vraag hoe je geschiedenis voor leerlingen zinvol, leerbaar en haalbaar kunt maken.
Inhoud
Geschiedenisdidactiek is opgebouwd uit drie delen. Deel I werkt de visie uit van de auteurs op de concepten zinvol, leerbaar en haalbaar. Welke functies kan geschiedenis vervullen? Waarom is historisch denken belangrijk voor een democratische samenleving? Hoe komen we tot basisinzichten waar leerlingen iets aan hebben? En hoe sluit dat alles aan bij de vakbeleving en cognitieve ontwikkeling van leerlingen? Deel II gaat over de bouwmaterialen om historische kennis te verwerven en historisch denken te bevorderen: teksten, afbeeldingen, verhalen, film, ICT-toepassingen, de fysieke omgeving en erfgoed. Deel III gaat over het vormgeven van de lessen zelf: de leerdoelen, een pakkende instap, de uitleg, activerende werkvormen, en de toetsing – formatief en summatief.
Sinds de verschijning van de vorige druk in 2013 hebben zich allerlei ontwikkelingen voorgedaan. Enerzijds zijn dit maatschappelijke ontwikkelingen in het onderwijs, zoals de toegenomen aandacht voor burgerschapsvorming en de voortschrijding van ICT die tal van applicaties heeft opgeleverd die in de klas worden gebruikt. Anderzijds is er veel nieuw vakdidactisch onderzoek bijgekomen dat het inzicht in het leren en onderwijzen van geschiedenis heeft verruimd. Alle hoofdstukken zijn geactualiseerd en enkele hoofdstukken zijn grondig herzien. Er is meer aandacht voor de omgang met controversiële onderwerpen, de rol van taal en ICT in de klas.
Voor wie
Geschiedenisdidactiek is bestemd voor geschiedenisdocenten in opleiding: studenten van hbo- en universitaire opleidingen. Maar ook professionals in de onderwijspraktijk kunnen dit boek goed gebruiken.
Inleiding
Deel I: Fundamenten
1 De betekenis van geschiedenisonderwijs
1.1 Historisch denken
1.1.1 Realiteitsbewustzijn
1.1.2 Chronologie en periodisering
1.1.3 Historische distantie
1.1.4 Tijdgebondenheid, anachronisme en onvoorspelbaarheid
1.1.5 Vergelijking met aangrenzende vakken
1.1.6 Waarom onderwijs nodig is om historisch te leren denken
1.2 Geschiedenis in de samenleving
1.2.1 Moreel-pragmatische doelen
1.2.2 Staatsburgerlijke doelen
1.2.3 Identiteitsvormende doelen
1.2.4 Kritisch-analytische doelen
1.2.5 Geschiedenis en burgerschap
1.3 Relevant geschiedenisonderwijs
1.3.1 Maatschappelijke functies van de geschiedwetenschap volgens Kocka
1.3.2 Relevant geschiedenisonderwijs
1.3.3 Conceptgericht onderwijs
1.3.4 Basisinzichten
2 Geschiedenis leren
2.1 Het terrein van het schoolvak geschiedenis
2.1.1 Beelden van de ontwikkeling van de menselijke cultuur
2.1.2 Categorisering van beelden van het menselijke verleden
2.2 Kennis van het verleden
2.2.1 Historische kennis in verschillende vormen
2.2.2 Tijdelijk of permanent beschikbare kennis
2.3 Begrippen
2.3.1 Abstractieniveaus
2.3.2 Uniek en generiek
2.3.3 Sleutelbegrippen
2.3.4 Begripsvorming
2.4 Historische denkwijzen
2.4.1 Verzamelen
2.4.2 Ordenen
2.4.3 Verklaren
2.4.4 Beeldvormen
3 Het perspectief van de leerling
3.1 Leerlingen aan het woord
3.1.1 Waardering voor geschiedenis
3.1.2 Interesse in soorten geschiedenis
3.2 De ontwikkeling van historisch besef en historisch denken
3.2.1 Onderzoek volgens Piagetiaans model
3.2.2 Kritiek op het Piagetiaanse onderzoek
3.3 Studies over leren en denken
3.3.1 Vygotski
3.3.2 Bruner
3.3.3 Gardner en Claxton
3.3.4 Egan
3.3.5 Gevolgtrekkingen voor het geschiedenisonderwijs
3.4 Differentiatie
3.4.1 Differentiatie naar uitkomst
3.4.2 Differentiatie naar opgave
Deel II: Bouwstenen
4 Teksten
4.1 Tekstsoorten
4.2 Leerstofteksten
4.2.1 ‘A fairly consistent level of dullness’
4.2.2 Structuurkenmerken
4.2.3 Eenstemmigheid
4.3 Bronnen
4.3.1 Het belang van werken met historische bronnen
4.3.2 Bronteksten hertalen
4.4 Instructieteksten
4.5 Teksten beoordelen
4.6 Informatie uit teksten verwerken
4.6.1 Translatie en interpretatie
4.6.2 Translatie bij teksten
4.6.3 Interpretatie bij teksten
4.7 Taalgericht vakonderwijs
4.7.1 Contextrijk
4.7.2 Interactie
4.7.3 Taalsteun
4.8 Leesstrategieën
4.8.1 Strategisch lezen
4.8.2 Oriënteren, monitoren, terugblikken
4.8.3 De kracht van stilte
4.9 Schrijfkaders
5 Stilstaand beeld
5.1 Functies van beeldgebruik
5.1.1 Effectiever leren met beeld
5.1.2 Beeld en historisch denken
5.2 Afbeeldingen analyseren en interpreteren
5.2.1 Translatie
5.2.2 Interpretatie
5.3 Historische kaarten
5.3.1 Functies en aard
5.3.2 Translatie bij kaarten
5.3.3 Interpretatie bij kaarten
5.4 Spotprenten en stripverhalen
5.4.1 Spotprenten
5.4.2 Stripverhalen
6 Verhalen
6.1 Feit, fictie en narratief in de geschiedwetenschap
6.2 De culturele functie van verhalen
6.3 De didactische rol van verhalen
6.4 Kenmerken van verhalen
6.4.1 Concretisering
6.4.2 Personifiëring
6.4.3 Vertelkunst
6.5 Grenzen en mogelijkheden van historische verhalen
6.6 Het voorlezen en vertellen van verhalen
7 Audiovisuele media
7.1 Indeling in soorten
7.2 Audiovisuele media en geschiedschrijving
7.2.1 Factor in de geschiedenis
7.2.2 Directe weergave van het verleden
7.2.3 Historische beeldvorming
7.3 Audiovisuele media in de klas
7.3.1 Factor in de geschiedenis
7.3.2 Directe weergave van het verleden
7.3.3 Historische beeldvorming
7.4 Beoordelen van historische documentaires
7.4.1 Ötzi de ijsmummie
7.4.2 Beoordelingscriteria
8 Geschiedenisonderwijs en ICT
8.1 ICT en geschiedenisdidactiek
8.2 Online informatie vinden
8.2.1 Mediawijsheid
8.2.2 De betrouwbaarheid van online informatie
8.2.3 Online bronnenverzamelingen
8.2.4 Bruikbaar materiaal voor docenten
8.3 Informatie presenteren
8.4 Informatie verwerken en toetsen
8.4.1 Kennis en begrip
8.4.2 Kennis gebruiken
8.4.3 Spelend leren
9 Geschiedenis buiten school: omgeving en musea
9.1 Geschiedenis binnen en buiten school
9.2 Omgevingsonderwijs
9.2.1 Platteland
9.2.2 Stad
9.2.3 Methoden
9.3 Museumbezoek
9.3.1 Argumenten voor museumbezoek
9.3.2 De voorbereiding van museumbezoek
9.3.3 Een aanpak kiezen
9.3.4 Terug op school
Deel III: Bouwwerk
10 Keuzes maken
10.1 Onderwijsdoelen, leerdoelen en lesdoelen
10.1.1 Van onderwijsdoelen tot eindtermen
10.1.2 Van eindtermen tot leerdoelen
10.1.3 Cognitief, affectief, sociaal, motorisch
10.2 Cognitieve leerdoelen
10.2.1 Functies van vakinhoudelijke leerdoelen
10.2.2 Taaldoelen
10.2.3 Metacognitieve doelen
10.2.4 Affectieve doelen
10.3 Leerdoelen formuleren
10.4 Beheersingsniveaus
10.4.1 Beheersingsniveaus van historische kennis
10.4.2 Beheersingsniveaus van historisch denken
10.4.3 Taxonomieën als middel om onderwijs te sturen
10.5 Leerdoelen en differentiatie
10.6 Van leerdoel naar lesplan
11 Een goed begin
11.1 Vragen stellen
11.1.1 Essentiële vragen
11.1.2 Essentiële vragen formuleren
11.2 Functies van de instap
11.3 Motiveren
11.4 Oriënteren
11.5 Ordenen
11.6 Van instap naar lesonderwerp
12 Uitleggen
12.1 Uitleggen
12.1.1 Opbouw van een uitleg
12.1.2 Informatie structureren
12.1.3 Schema’s en leerstofteksten
12.2 Historische kennisvormen uitleggen
12.3 Sleutelbegrippen uitleggen
12.3.1 Betekenis opzoeken en voorkennis peilen
12.3.2 Concretiseringen
12.3.3 (Non-)voorbeelden en categorieën
12.3.4 Begrippennetwerken
12.4 Het onderwijsleergesprek
12.4.1 Functie
12.4.2 Voorbeeld van een onderwijsleergesprek
12.4.3 Een onderwijsleergesprek ontwerpen
12.4.4 Een onderwijsleergesprek voeren
12.5 Historisch denken
13 Verwerken
13.1 Geschiedenis leren doe je zelf
13.1.1 Samenwerken
13.1.2 Kenmerken van samenwerkend leren
13.1.3 Vijf basisvormen van samenwerking
13.2 Historische kennis verwerven en integreren
13.2.1 Betekenis opbouwen
13.2.2 Schematiseren
13.2.3 Onthouden
13.2.4 Historische denkwijzen verwerven en integreren
13.3 Historische kennis en historisch denken verdiepen en uitbreiden
13.3.1 Vergelijken: stappenplan demonstreren
13.3.2 Vergelijken: leeractiviteiten organiseren
13.3.3 Kennis zinvol gebruiken
13.3.4 Kaartjesopdrachten
13.3.5 Kennisverwerking door beeldpresentaties
13.3.6 Actief historisch denken
13.4 Gespreksvormen
13.4.1 Klassengesprek
13.4.2 Discussie
13.5 Zelf een spel ontwerpen
13.5.1 Historisch ganzenbord
13.5.2 Historisch kwartetspel
13.5.3 Historisch Triviant
14 Evalueren
14.1 Functies van evalueren
14.1.1 Evaluatie draagt bij aan beter onderwijs
14.1.2 Evaluatie stelt diagnosen en selecteert
14.1.3 Evaluatiemiddelen in verband met functies
14.2 Toetsen om te leren
14.2.1 Een andere kijk op leren
14.2.2 Zelfevaluatie
14.2.3 Goede feedback
14.3 Validiteit en betrouwbaarheid
14.3.1 Validiteit
14.3.2 Betrouwbaarheid
14.4 De kwaliteit van vragen en opgaven
14.4.1 Kwaliteit van gesloten vragen
14.4.2 Open vragen
14.4.3 Evaluatie en differentiatie
14.5 Beoordelen
14.5.1 Beoordelaarseffecten
14.5.2 Oplossingen
14.5.3 Normeren en waarderen
14.6 Historisch denken evalueren
14.6.1 Werken met beoordelingsschema’s
14.6.2 Werken met taxonomieën: rubrics
14.6.3 Werken met taxonomieën: voortgangsmodellen
14.6.4 Evalueren met guideposts (wegwijzers)
14.7 Onderwijsevaluatie
Noten
Literatuur
Illustratieverantwoording
Register
Over de auteurs
Extra voor studenten:
Bij deze uitgave is additioneel studiemateriaal beschikbaar voor studenten. Deze kun je benaderen via de url in het boek.
